Thiết kế vi mạch và bán dẫn – Việt Nam có cơ hội lớn để tham gia sâu vào chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng của các ngành công nghệ cao.
Đứng trước nhu cầu rất lớn về nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực thiết kế vi mạch và nền công nghiệp bán dẫn ở trên thế giới cũng như tại Việt Nam bắt buộc các trường Đại học kỹ thuật ở nước ta phải tham gia vào quá trình đào tạo.
I. NHU CẦU VỀ NGUỒN NHÂN LỰC CHẤT LƯỢNG CAO TRONG LĨNH VỰC THIẾT KẾ VI MẠCH VÀ NỀN CÔNG NGHIỆP BÁN DẪN
1. Xu thế phát triển công nghiệp bán dẫn ở Việt Nam và trên thế giới
Hiện nay, Việt Nam đang đứng trước vận hội lớn về sự phát triển và tham gia sâu vào chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng của các ngành công nghệ, đặc biệt là công nghệ cao liên quan đến Kỹ thuật bán dẫn, điện tử, và vi mạch.
Việt Nam hiện đứng thứ 9 trên toàn cầu ở lĩnh vực xuất khẩu hàng điện tử, được đánh giá có hệ sinh thái bán dẫn phát triển nhanh, tiềm năng nâng cao vị trí trong chuỗi cung ứng bán dẫn toàn cầu.
Nghị quyết số 23-NQ/TW ngày 22 tháng 3 năm 2018 của Bộ Chính trị về định hướng xây dựng chính sách phát triển công nghiêp quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 xác định phát triển công nghiệp điện tử, bán dẫn, vi mạch là con đường chủ đạo, và đặt mục tiêu đến năm 2030 các ngành này đạt trình độ tiên tiến của thế giới, đáp ứng yêu cầu của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư nhằm tạo ra nền tảng công nghệ số cho các ngành công nghiệp khác.
Đây cũng là con đường mà các quốc gia Đông Á trước đây đã đi qua trong quá trình công nghiệp hóa như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan và gần đây là Trung Quốc.
Chuyến thăm mới đây của Tổng thống Mỹ Joe Biden tới Việt Nam được đánh dấu bằng việc hai nước chính thức nâng cấp quan hệ song phương lên Đối tác chiến lược toàn diện.
Động thái này được kỳ vọng sẽ tiếp tục thúc đẩy phát triển kinh tế hai nước, trong đó hợp tác về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo là một bước đột phá. Định hướng phát triển kinh tế chú trọng công nghệ cao của Việt Nam có nhiều điểm phù hợp với chiến lược định hình chuỗi cung ứng của Mỹ trong khu vực.
Các lĩnh vực chủ đạo trong hợp tác kinh tế Việt – Mỹ như ngành điện tử, bán dẫn và vi mạch, có thể nhận được nhiều nguồn vốn đầu tư và phát triển từ nước ngoài.
Các tập đoàn công nghệ như Intel, Amkor, Marvell, Technology, Faraday Technology, Renesas Corp., Synopsys, Cadence, Keysight Technology, Global Foundries và Hiệp hội bán dẫn Hoa Kỳ sẽ phối hợp với Trung tâm Đổi mới sáng tạo Quốc gia để xây dựng trung tâm đào tạo, nghiên cứu phát triển, tiến tới thiết kế các sản phẩm chip, bán dẫn v.v tại Việt Nam
Hội nghị Nhân sự và Công nghệ Nhân sự Việt Nam diễn ra ngày 15.9 tại Hà Nội, Hiệp hội phần mềm và dịch vụ công nghệ thông tin Việt Nam (VINASA) đã đưa ra các con số đáng chú ý.
Theo đó, Việt Nam thiếu 150.000-200.000 nhân lực trong lĩnh vực điện tử, bán dẫn trong giai đoạn 2022-2025. Theo số liệu của Bloomberg, Việt Nam là 1 trong 4 nước dẫn đầu châu Á xuất khẩu chip bán dẫn vào thị trường Mỹ, với doanh số hơn 500 triệu USD vào tháng 2/2023.
Điều đó cho thấy tiềm năng lớn của Việt Nam trong việc trở thành quốc gia sản xuất chip lớn trên thế giới, tuy nhiên yêu cầu bắt buộc là phải giải quyết được việc thiếu hụt nhân sự.
Đứng trước thách thức này, Trong Nghị quyết 124 NQ/CP kết luận nội dung phiên họp Chính phủ thường kỳ tháng 7 năm 2023, Chính phủ Việt Nam đã giao cho các Bộ ngành nhanh chóng xây dựng và triển khai Đề án phát triển nguồn nhân lực khoảng 30.000 đến 50.000 nhân lực đến năm 2030 ở các ngành nghề điện tử bán dẫn để cung cấp nhân sự cho các ngành công nghiệp công nghệ cao của Việt Nam.
Việt Nam đang có nhiều cơ hội trong lĩnh vực vi mạch bán dẫn khi các doanh nghiệp có xu hướng dịch chuyển và tăng cường đầu tư tại Việt Nam, đặc biệt chuyến thăm vừa qua của tổng thống Mỹ Joe Biden cũng đã thể hiện sự công nhận vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế theo ông Ray Nguyễn – Giám đốc bộ phận Thiết kế Vi mạch Tương tự và Hỗn hợp, Công ty Marvell Technology, Hoa Kỳ).
2. Nhu cầu nguồn nhân lực trong lĩnh vực thiết kế vi mạch và bán dẫn
Theo khảo sát của Hội Công nghệ Vi mạch Bán dẫn TP HCM (HSIA), từ năm 2019 đến nay, mỗi năm Việt Nam cần khoảng 1.000 kỹ sư ngành thiết kế vi mạch.
Nhìn chung, hệ thống các Trường Đại học tại Việt Nam vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu nhân lực trong lĩnh vực này. Do đó, việc đẩy mạnh đào tạo kỹ sư vi mạch là vô cùng cần thiết.
Trong chuỗi cung ứng vi mạch bán dẫn gồm 4 khâu thiết kế, sản xuất, đóng gói – kiểm tra và chế tạo thiết bị, Việt Nam hiện nay đang có lợi thế để tham gia sâu vào khâu thiết kế – vốn chiếm 53% giá trị gia tăng của một sản phẩm vi mạch.
Hiện nay, có khá nhiều công ty thiết kế vi mạch lớn trên thế giới đã có mặt ở Việt Nam, tạo ra cơn khát nguồn nhân lực chất lượng cao.
Để phát triển công nghệ vi mạch bằng chính nội lực trong nước thì bài toán đầu tiên phải là đào tạo nhân lực và có chiến lược cụ thể ở tầm quốc gia (theo PGS.TS. Mai Thanh Phong – Hiệu trưởng trường ĐHBK TPHCM).
Hiện nay có hơn 50 doanh nghiệp FDI lớn đã đầu tư vào Việt Nam về công nghiệp vi điện tử và bán dẫn (Khu Công nghệ cao Thành phố Hồ Chí Minh (SHTP), Intel, Marvell Technology, Faraday Technology, Renesas Corp., Synopsys, Cadence, Keysight Technology, Wavepia Inc., Rainno, IMEC, NXP, Ampere Computing, FPT và Viettel…), trong đó lĩnh vực thiết kế vi mạch đòi hỏi nhiều nhất nguồn nhân lực chất lượng cao.
Dự kiến, sau chuyến thăm của Tổng thống Mỹ sẽ có thêm nhiều tập đoàn lớn đầu tư vào Việt Nam, trong đó chủ yếu yêu cầu nhân lực thiết kế vi mạch, hy vọng sẽ có đầu tư vào công nghiệp sản xuất.
Các công ty thiết kế vi mạch tại Việt Nam (theo Cộng đồng vi mạch Việt Nam – Số liệu tháng 10.2023)
Tổng nhu cầu nhân lực trong lĩnh vực này theo dự báo của một số chuyên gia kinh tế (ĐH Fullbright), trong 5 năm tới khoảng 20.000 và 10 năm tới khoảng 50.000 từ trình độ đại học trở lên.
Hiện tại, số nhân lực thiết kế vi mạch ở Việt Nam mới có khoảng 5.000 người, theo giới chuyên ngành (đến từ các trường đại học kỹ thuật) thì nhu cầu đào tạo trong một vài năm tới khoảng 3.000 người/năm (phù hợp với dự báo của các chuyên gia kinh tế), trong đó số tốt nghiệp sau đại học chiếm ít nhất 30% (bao gồm cả kỹ sư bậc 7, thạc sĩ, tiến sĩ).
Nhu cầu về nhân lực để phát triển ngành công nghiệp bán dẫn và thiết kế vi mạch mỗi năm tăng từ 10 – 15% nhưng hiện tại vẫn còn thiếu về số lượng cũng như chưa đạt yêu cầu về chất lượng. Phần lớn nguồn nhân lực này mới chỉ là các kỹ sư thiết kế (vật lý, layout), kiểm thử (DV).
Số lượng kỹ sư thiết kế vi mạch và tỷ lệ phân bố trong các khâu của ngành thiết kế chip ở Việt Nam giai đoạn 2000-2021 (Nguồn: Cộng đồng vi mạch Việt Nam)
Các công ty hoạt động trong lĩnh vực vi mạch và bán dẫn tại Việt Nam hiện nay trung bình có khoảng 150 vị trí tuyển dụng mới hằng quý từ năm 2021 và chủ yếu tập trung vào một số khâu chính trong quy trình thiết kế chip (Physical Design: ~20%; Design Verification: ~18%; Design Implementation & AMS Design: ~14%).
Số lượng vị trí tuyển dụng mới hàng quý của các công ty hoạt động trong lĩnh vực vi mạch và bán dẫn từ năm 2021 (Nguồn: Cộng đồng vi mạch Việt Nam)
3. Đào tạo nhân lực trình độ cao (CN, KS, ThS, TS) phục vụ phát triển công nghiệp bán dẫn
Quy trình thiết kế vi mạch gồm 2 giai đoạn chính là “Front-end design” (thiết kế luận lý) và “Back-end design” (thiết kế vật lý). Sinh viên ngành Thiết kế vi mạch ra trường có thể tham gia ngay vào khâu thiết kế vi mạch Back-end như layout hay kiểm tra vi mạch và khâu thiết kế Front-end cho một số vi mạch số và tương tự có độ phức tạp thấp.
Theo ông Nguyễn Thanh Yên – Giám đốc Công ty CoAsia Semi Việt Nam, Quản trị viên Cộng đồng vi mạch Việt Nam nhận định, trước mắt, Việt Nam nên tập trung theo hướng phát triển các công ty fabless (công ty chuyên thiết kế các sản phẩm bán dẫn).
Đào tạo nguồn nhân lực có trình độ chuyên môn cao, đúng tầm về thiết kế vi mạch là vấn đề quan trọng và cấp thiết, đặc biệt trong thời gian gần đây, khi vi mạch liên tục nhận được nhiều sự quan tâm của chính phủ, doanh nghiệp cũng như các cơ sở đào tạo.
Trước những yêu cầu mang tính đặc thù của ngành vi mạch bán dẫn, việc đào tạo nhân lực đòi hỏi cơ sở đào tạo phải có cả năng lực và tiềm lực mạnh mẽ về cơ sở vật chất, phòng thí nghiệm (PTN), chương trình đào tạo, đội ngũ giảng dạy, mạng lưới hợp tác,…
Bên cạnh đó, do tính đặc thù, hoạt động đào tạo và nghiên cứu về thiết kế vi mạch đòi hỏi phải có các hệ thống máy móc, trang thiết bị thí nghiệm hiện đại và đồng bộ.
Không dừng lại ở đó, trong mạng lưới phát triển ngành công nghiệp vi mạch bán dẫn, sự phối hợp giữa cơ sở giáo dục trong nước với các cơ sở đào tạo nước ngoài và các doanh nghiệp được xem là yếu tố then chốt để thúc đẩy tiềm lực nghiên cứu, đào tạo của cả đôi bên.
Hiện nay việc đào tạo kỹ sư thiết kế vi mạch và bán dẫn mới chỉ tập trung ở một số các trường đại học ở Việt Nam và phần lớn tập trung ở một số trường như ĐH Bách Khoa Hồ Chí Minh (chiếm khoảng 26%), ĐH Khoa học tự nhiên – ĐHQG TPHCM (18%), ĐH Sư phạm Kỹ thuật TPHCM (12%), ĐH Bách Khoa Hà Nội (9%), ĐH CNTT – ĐHQG HCM (6%).
Tỷ lệ phân bố các kỹ sư tốt nghiệp trong lĩnh vực vi mạch và bán dẫn từ các trường ĐH ở Việt Nam (theo Cộng đồng vi mạch VN và HSIA – Hội công nghê vi mạch bán dẫn TP HCM)
Để đón đầu xu hướng cung cấp nhân lực lao động trong ngành điện tử, bán dẫn và vi mạch tầm nhìn đến năm 2045 tới đây, Trường Đại học Kỹ thuật Công nghiệp xin phép được xây dựng ngành đào tạo Công nghệ điện tử, bán dẫn và vi mạch với trọng tâm chính của chương trình đào tạo là đào tạo các kỹ sư công nghệ làm việc trong lĩnh vực liên quan đến thiết kế vi mạch bán dẫn và sản xuất các bộ vi mạch bán dẫn (Integrated Circuit – IC).
Trường Đại học Kỹ thuật Công nghiệp được thành lập từ năm 1965 đã trải qua kinh nghiệm 58 năm đào tạo với 37 chuyên ngành đào tạo đại học và sau đại học, trong đó kinh nghiệm đào tạo các ngành liên quan như: Kỹ thuật điện tử – viễn thông; Vật liệu, Cơ điện tử và Kỹ thuật máy tính.
Đối chiếu với chức năng, nhiệm vụ của Trường Đại học Kỹ thuật Công nghiệp do Bộ Giáo dục và Đào tạo và Đại học Thái Nguyên ban hành thì trường là đơn vị phù hợp trong Đại học Thái Nguyên xây dựng và thực hiện tuyển sinh, đào tạo ngành Công nghệ điện tử, bán dẫn và vi mạch.
Với năng lực và trình độ của giảng viên cơ hữu, Trường Đại học Kỹ thuật Công nghiệp hoàn toàn đáp ứng đủ các điều kiện để đào tạo kỹ sư ngành Công nghệ điện tử, bán dẫn và vi mạch.
Việc mở ngành mới sẽ đáp ứng nhu cầu nhân lực cho phát triển kinh tế của cả nước nói chung và khu vực trung du miền núi phía Bắc, góp phần vào sự phát triển của Nhà trường và thực hiện chiến lược đào tạo đa ngành, đa lĩnh vực của Đại học Thái Nguyên; hiện thực hoá Nghị quyết số 23-NQ/TW ngày 22 tháng 3 năm 2018 của Bộ Chính trị về định hướng xây dựng chính sách phát triển công nghiêp quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.
II. CÁC THÁCH THỨC TRONG ĐÀO TẠO, NGHIÊN CỨU NGÀNH CÔNG NGHỆ ĐIỆN TỬ, BÁN DẪN VÀ VI MẠCH TẠI CÁC TRƯỜNG ĐẠI HỌC CỦA VIỆT NAM
Công nghiệp bán dẫn đang trở thành một ngành công nghiệp đầy tiềm năng và có sự phát triển nhanh chóng trên toàn cầu. Việt Nam được đánh giá có hệ sinh thái bán dẫn phát triển nhanh, tiềm năng nâng cao vị trí trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
Đồng thời, việc các tập đoàn lớn trên thế giới đầu tư vào Việt Nam thời gian qua cho thấy Việt Nam đang đứng trước cơ hội rất lớn để phát triển ngành bán dẫn trong nước và bước chân vào thị trường bán dẫn nghìn tỷ USD toàn cầu.
Hiện tại, có hai con đường để Việt Nam phát triển ngành công nghiệp bán dẫn, một là theo hướng mở rộng thêm khâu chế tạo, sản xuất còn bỏ ngỏ, hai là phát huy khâu thiết kế, đóng gói.
Các nhà máy ở Việt Nam mới đang dừng lại ở việc là địa chỉ để các tập đoàn lớn thực hiện khâu đóng gói và kiểm thử, chưa có nhà máy sản xuất chip bán dẫn. “Sản xuất chip sẽ cần sự đầu tư vô cùng lớn vào cơ sở hạ tầng, máy móc,… nếu không đảm bảo sản xuất số lượng lớn.
thì sẽ gần như không có lãi. Trong khi với mảng thiết kế chip, chi phí đầu tư ban đầu thấp hơn nhiều lần và có tỷ lệ lợi nhuận rất cao” (Nguyễn Thanh Yên – Giám đốc Công ty CoAsia Semi Việt Nam, Quản trị viên Cộng đồng vi mạch Việt Nam).
Với chi phí thấp hơn và lợi thế nhất định cho đào tạo nhân lực, việc tập trung vào khâu thiết kế được cho là phương án thích hợp hơn để Việt Nam phát triển công nghiệp bán dẫn.
Để giải thích bài toán chi phí, ông Yên nêu ví dụ, một công ty muốn mở nhà máy sản xuất bán dẫn quy mô nhỏ cần đầu tư khoảng 300 triệu USD, chưa kể chi phí nhân lực, vận hành, nguyên vật liệu đầu vào.
Nếu không đảm bảo giá thành sản phẩm đủ cạnh tranh thì thời gian thu hồi vốn sẽ rất lâu, có thể đến chục năm.
Trong khi đó, nếu công ty thiết kế chip và thuê đối tác sản xuất thì vốn bỏ ra sẽ thấp hơn nhiều. Cụ thể, chi phí đầu tư đội ngũ thiết kế chỉ khoảng 2 triệu USD/năm.
Giả sử công ty thuê sản xuất thì chỉ cần đạt doanh số khoảng 1 triệu USD/năm, công ty đã có thể đạt lợi nhuận 500 nghìn USD, sẽ rất nhanh để công ty đạt được điểm hòa vốn.
Để phát triển ngành công nghiệp bán dẫn ở Việt Nam, ông Nguyễn Thanh Yên nhận định, đầu tư vào ngành bán dẫn ở Việt Nam nên lấy con người là yếu tố then chốt.
Chúng ta sẽ không thể có một ngành khoẻ mạnh khi đội ngũ nhân lực chưa đủ đông. Hiện, mảng thiết kế vi mạch ở nước ta có đội ngũ hơn 5000 kỹ sư, chủ yếu đang làm cho công ty nước ngoài.
Trong ngành chip, kỹ sư thiết kế nắm vị trí quan trọng nhất vì hiểu rõ toàn bộ thiết kế. Con số 5.000 kỹ sư tuy không lớn nhưng cũng không quá nhỏ, bởi lực lượng này sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc đào tạo, hướng nghiệp các thế hệ kỹ sư kế tiếp.
Việt Nam đang rất thiếu nhân lực chất lượng cao trong ngành bán dẫn, cần chú trọng đầu tư xây dựng nguồn nhân lực trẻ, tay nghề cao, được đào tạo bài bản.
Dù đã có sự vào cuộc của nhiều trường đại học lớn, song, công tác đào tạo về lĩnh vực vi mạch, bán dẫn của Việt Nam lại đang đứng trước nhiều khó khăn, chưa thể đáp ứng ngay nhu cầu lớn về nhân lực chất lượng cao.
Việc đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao về lĩnh vực vi mạch và bán dẫn tại các trường Đại học ở Việt Nam hiện nay đang gặp phải không ít các thách thức, có thể kể ra như sau:
1. Chưa có mã ngành thiết kế vi mạch, chỉ tiêu tuyển sinh phụ thuộc, thiếu các CTĐT và các khóa đào tạo
Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Nguyễn Mạnh Hùng cho biết, mỗi năm, ngành Công nghệ thông tin và Công nghệ số trong nước cần 150.000 kỹ sư nhưng số lượng hiện mới đáp ứng khoảng 60%. Riêng ngành công nghiệp bán dẫn cần 10.000 kỹ sư, nhưng chỉ đáp ứng được dưới 20%.
Ông Nguyễn Vinh Quang, Giám đốc CTCP Bán dẫn FPT (FPT Semiconductor) chỉ ra rằng, trong thời gian từ nay đến năm 2030, thế giới sẽ thiếu khoảng 1.000.000 nhân lực chuyên về lĩnh vực này. Theo ông, sự thiếu hụt này diễn ra mạnh nhất ở các nước phát triển, nhưng đây cũng là cơ hội cho Việt Nam.
Để giải quyết vấn đề thiếu hụt nhân lực, tháng 7/2023 vừa qua, Chính phủ đã yêu cầu các Bộ liên quan xây dựng và triển khai Đề án phát triển nguồn nhân lực cho ngành công nghiệp bán dẫn đến năm 2030. Kế hoạch dự kiến đào tạo khoảng 30.000-50.000 kỹ sư và 100 chuyên gia về chuyển đổi số và sản xuất chip bán dẫn.
Hiện nay, có rất nhiều các nhóm ngành tiềm năng có sự đóng góp từ ngành bán dẫn như:
- Trí tuệ nhân tạo và Khoa học dữ liệu
- Máy tính lượng tử và Kết nối vạn vật
- Y tế kỹ thuật cao và công nghệ Gene
- Nông nghiệp và Thực phẩm nuôi cấy từ phòng thí nghiệm
- Viễn thông băng thông rộng và Robotic
- Vận chuyển cao tốc và Hàng không vũ trụ
- Vật liệu mới, Sản phẩm in 3D
- Năng lượng tái tạo – Năng lượng thay thế
Tuy nhiên hiện nay, hầu như ở một số trường Đại học ở Việt Nam có đào tạo nguồn nhân lực liên quan tới thiết kế vi mạch và bán dẫn hầu như mới chỉ là các nhóm ngành gần như Kỹ thuật Điện – Điện tử, Kỹ thuật điện tử – viễn thông, Kỹ thuật máy tính, Tin học, Vật lý kỹ thuật,…
Một số ngành đào tạo liên quan và phù hợp như Công nghệ Kỹ thuật điện – điện tử, Kỹ thuật điều khiển – tự động hóa, Công nghệ kỹ thuật điều khiển và tự động hóa, Kỹ thuật Robot và Trí tuệ nhân tạo, Khoa học máy tính, Công nghệ thông tin, Kỹ thuật vi điện tử và Công nghệ nano, Khoa học dữ liệu, Hệ thống thông tin, Toán ứng dụng.
Hiện tại, Bộ GD&ĐT vẫn chưa có mã ngành cấp 4 cấp cho ngành Thiết kế vi mạch (hệ ĐH và SĐH). Chỉ tiêu tuyển sinh hiện vẫn đang phụ thuộc vào các ngành đào tạo ngành gần hiện có, chưa có các CTĐT chuyên sâu về Thiết kế vi mạch cũng như các khóa đào tạo ngắn hạn về Thiết kế vi mạch hiện còn rất ít.
2. Thiếu đội ngũ giảng viên/chuyên gia chuyên sâu về Thiết kế vi mạch và công nghệ bán dẫn cũng như các chính sách hỗ trợ phù hợp
Vấn đề thiếu hụt giảng viên và chuyên gia có kinh nghiệm trong lĩnh vực thiết kế vi mạch và bán dẫn là một trong các thách thức không nhỏ của các trường Đại học ở Việt Nam khi tham gia vào việc đào tạo trong lĩnh vực này.
Đào tạo nhân lực ngành bán dẫn đòi hỏi sự tham gia của giảng viên và chuyên gia có kiến thức và kinh nghiệm sâu sắc trong lĩnh vực này.
Tuy nhiên, tại Việt Nam, số lượng giảng viên và chuyên gia có chuyên môn cao và kinh nghiệm trong ngành bán dẫn còn hạn chế. Phương án để giải quyết vấn đề này là nâng cao chất lượng giảng viên, định hướng giảng viên học lên trình độ tiến sĩ về lĩnh vực thiết kế vi mạch và bán dẫn.
Ngoài ra cũng có thể thu hút các chuyên gia Việt Nam đã được đào tạo bài bản, đang làm việc ở các công ty nước ngoài về giảng dạy, đưa ra mức lương phù hợp.
3. Cơ sở vật chất và các PTN chuyên sâu về Thiết kế vi mạch và bán dẫn còn thiếu hoặc rất nghèo nàn, chưa theo kịp sự phát triển của công nghệ
Một trong những khó khăn lớn nhất trong đào tạo nhân lực ngành vi mạch, bán dẫn hiện nay là thiếu hụt cơ sở hạ tầng đào tạo (theo PGS-TS. Đỗ Văn Dũng, nguyên Hiệu trưởng trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật TP.HCM).
Đào tạo nhân lực ngành bán dẫn đòi hỏi cơ sở hạ tầng hiện đại, công nghệ cao, tuy nhiên, hầu hết các trường đại học trong nước còn hạn chế về cơ sở vật chất và hệ thống trang thiết bị, không đáp ứng được yêu cầu đào tạo ngành bán dẫn.
Các công cụ phần mềm chuyên dụng dành cho thực hành, thí nghiệm và mô phỏng cho thiết kế vi mạch đều là bản quyền và chi phí rất cao.
4. Thiếu trung tâm nghiên cứu TKVM kết nối doanh nghiệp, trường ĐH, chuyên gia, thực hành chế tạo, thử nghiệm và kiểm thử
Hiện nay, mức độ kết nối giữa Doanh nghiệp – Nhà trường – Nhà nước chưa đủ chặt chẽ, dẫn đến việc hợp tác hướng dẫn, đào tạo nhân lực còn sơ sài. Để cải thiện, Nhà nước cần có những chính sách thu hút, đẩy mạnh sự hợp tác giữa doanh nghiệp và trường đại học.
Các doanh nghiệp nước ngoài thường yêu cầu Chính phủ có chính sách giảm thuế khi hỗ trợ đào tạo nhân lực, nhưng ở Việt Nam hiện tại chưa có chính sách này.
Chưa kể, để đào tạo, công ty cần có người hướng dẫn sinh viên và thiết bị đắt tiền, đòi hỏi hỗ trợ về chi phí. Vấn đề lớn nữa là doanh nghiệp lo ngại sinh viên sau khi được đào tạo có thể làm việc cho đối thủ cạnh tranh, gây chảy máu chất xám. Vì vậy, nhiều doanh nghiệp bán dẫn nước ngoài khá thờ ơ với việc hỗ trợ đào tạo nhân lực cho Việt Nam”, PGS-TS. Dũng chia sẻ.
Theo PGS-TS. Đỗ Văn Dũng (nguyên Hiệu trưởng trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật TP.HCM) cũng đưa ra gợi ý, thay vì đào tạo nhân lực tràn lan, Nhà nước cũng có thể khuyến khích các trường đại học tái đào tạo những cá nhân giỏi từ các ngành liên quan bằng một khóa học ngắn hạn về bán dẫn. “Một kỹ sư điện tử, cơ điện tử hay kỹ sư vật liệu…
Hiện nay chỉ cần một khóa học 3 – 6 tháng tập trung vào bán dẫn là sẽ ra làm được việc. Các công ty lớn như Intel hay Microsoft cũng đang làm như vậy. Đầu tư theo hướng này sẽ tiết kiệm chi phí hơn đào tạo người mới một cách ồ ạt.
5. Số lượng doanh nghiệp vi mạch bán dẫn lớn ở Việt Nam còn chưa nhiều
Theo công ty nghiên cứu Technavio, thị trường công nghiệp bán dẫn tại Việt Nam dự kiến sẽ tăng trưởng lên 1,65 tỷ USD trong giai đoạn 2021-2025, với mức tăng trưởng hàng năm khoảng 6,5%. Tuy nhiên, viêc thiếu hụt nhân lực có tay nghề cao là một trong những rào cản lớn đối với ngành công nghiệp này.
Nếu tính con số 5000 là kết quả của 20 năm phát triển, trung bình mỗi năm chúng ta có 250 kỹ sư mới. Chắc chắn có năm ít hơn, có năm nhiều hơn nhưng thị trường thời gian qua trung bình mỗi năm hấp thụ được đâu đó loanh quanh số 250 kỹ sư.
Đây thực sự là con số ấn tượng trong hoàn cảnh không nhiều trường ở VN có môn học đào tạo bài bản về thiết kế vi mạch. Nếu lấy năm 2023 làm bản lề, khi các trường đẩy mạnh đào tạo vi mạch, trường CNTT (ĐHQG TPHCM) năm nay mong muốn tuyển 80 sinh viên cho chương trình đào tạo chuyên về vi mạch nhưng chỉ tuyển sinh được 40 sinh viên.
Giả sử 10 trường kỹ thuật mở chương trình đào tạo định hướng vi mạch, thị trường mỗi năm cần đủ sức hấp thụ 400 kỹ sư mới ra trường, câu hỏi là liệu thị trường đã sẵn sàng đón nhận hay chưa?
Hiện nay mới có khoảng 50 công ty, doanh nghiệp FDI lớn đầu tư vào Việt Nam về công nghiệp vi điện tử và bán dẫn.Trong 40 công ty đang hoạt động, chưa tới 10 công ty sẵn sàng tuyển số lượng lớn sinh viên mới ra trường hàng năm vì đa số các công ty có quy mô nhân sự dưới 100; các công ty mới ra nhập thị trường, kể cả công ty lớn cũng sẽ chỉ tuyển các bạn đã có kinh nghiệm, rất ít công ty mạo hiểm bằng cách tuyển dụng sinh viên mới ra trường khi thành lập như các công ty gia nhập thị trường 20 năm trước.
Nhưng khi các công ty mới tuyển dụng các bạn có kinh nghiệm từ thị trường thì các công ty cũ cũng sẽ cần gia tăng tuyển dụng để bù lại và chuẩn bị các phương án dự phòng. Nếu mỗi cty mới ra nhập thị trường có nhu cầu tuyển 20 kỹ sư trong năm đầu tiên thì cần 5 công ty mới mỗi năm để tạo ra nhu cầu 100 kỹ sư mới.
Hội tụ tất cả các điều kiện thuận lợi thì kịch bản tốt nhất, Việt Nam sẽ đào tạo 600 kỹ sư mỗi năm. Và mỗi trường Đại học chỉ cần đào tạo trung bình 60 kỹ sư/khoá là dư sức đáp ứng nhu cầu. Rõ ràng với năng lực hiện tại của các trường, đây không phải là bài toán khó.
Vấn đề chính có lẽ nằm ở nhu cầu hấp thụ thật của thị trường, mà cái này thì mỗi công ty có chiến lược riêng. Làm sao để các công ty tăng tỷ lệ tuyển dụng sinh viên mới ra trường? Làm thế nào để VN hàng năm thu hút thêm 5 công ty mới đến mở văn phòng thiết kế chip hay làm sao để khuyến khích có thêm nhiều công ty trong nước.
6. Chưa có nhiều SV lựa chọn học chuyên sâu về thiết kế vi mạch
Hiện tại, ở Việt Nam mới chỉ có một số trường Đại học đào tạo về lĩnh vực thiết kế vi mạch. Tại Đại học Bách khoa Hà Nội, mỗi năm ngành Kỹ thuật điện tử – viễn thông tuyển 780 sinh viên nhưng chỉ khoảng 40-50 em lựa chọn học chuyên sâu về thiết kế vi mạch.
Trong khi đó, các trường chủ yếu đào tạo ngành rộng hơn hoặc ngành gần. Chuyên ngành Thiết kế vi mạch mới xuất hiện trong chương trình đào tạo của Đại học Bách khoa Hà Nội, một số trường thành viên của Đại học Quốc gia Hà Nội và Đại học Quốc gia TP HCM, Đại học FPT, Học viện công nghệ bưu chính viễn thông.
Trường ĐH Bách Khoa, trường ĐH Khoa học tự nhiên, trường ĐH Công nghệ thông tin (ĐH Quốc gia TP HCM) có quy mô đào tạo các ngành liên quan đến vi mạch và bán dẫn trên 3.500 học viên, trong đó đào tạo chuyên ngành TKVM khoảng 200 sinh viên và 50 học viên sau đại học mỗi năm.
Các trường đại học ở Việt Nam có thể đào tạo 3.000 nhân lực chất lượng cao hàng năm, đáp ứng nhu cầu ngành bán dẫn – vi mạch như dự báo nhưng gặp thách thức trong việc thu hút sinh viên. Hiện, nhiều ngành đào tạo nhân lực bán dẫn – vi mạch.
Ví dụ, các ngành Hóa học, Vật lý, Vật liệu cung cấp nhân lực về nghiên cứu, phát triển và sản xuất vật liệu bán dẫn. Với phần thiết kế và sản xuất vi mạch, các ngành phù hợp nhất là Kỹ thuật điện tử, Điện tử – viễn thông; các ngành gần là Kỹ thuật điện, Điều khiển và Tự động hóa, Cơ điện tử.
Việc đào tạo có thể tuyển mới từ đầu hoặc đưa sinh viên học các ngành gần chuyển đổi để học chuyên sâu trong 1-2 năm cuối. Ngoài ra, kỹ sư đã tốt nghiệp các ngành gần có thể học bổ sung các khóa từ vài tháng tới 1-2 năm để đáp ứng được yêu cầu của lĩnh vực bán dẫn – vi mạch.
Vụ Giáo dục Đại học đã thống kê riêng số sinh viên tuyển mới các ngành phù hợp như Điện tử – viễn thông, Vi điện tử hiện khoảng 6.000 mỗi năm và tốt nghiệp khoảng 5.000 mỗi năm. Với các ngành gần, số tuyển mới hàng năm khoảng 15.000 và tốt nghiệp khoảng 13.000.
Như vậy, nếu 30% sinh viên các ngành phù hợp và 10% các ngành gần theo học các chuyên ngành vi mạch – bán dẫn, số lượng 3.000 người tốt nghiệp mỗi năm để đáp ứng nhu cầu của ngành là khả thi. Tuy nhiên, số sinh viên lựa chọn chuyên ngành này chưa đạt mức trên.
Bộ Giáo dục và Đào tạo chưa có thống kê số lượng nhân lực các trường đại học đã cung cấp cho thị trường bán dẫn – vi mạch trong những năm qua. Tuy nhiên, theo một số trường đại học lớn, không nhiều sinh viên lựa chọn học chuyên sâu lĩnh vực này.
Lý do là việc học về vi mạch không dễ như phần mềm, không phải chỉ cần có một chiếc máy tính là có thể học được như Công nghệ thông tin.
Bên cạnh đó, truyền thông xã hội ít nhắc tới ngành điện tử – bán dẫn nói chung và thiết kế vi mạch nói riêng nên chưa nhiều người biết nhu cầu nhân lực của ngành này lớn thế nào.
Điều này ảnh hưởng đến định hướng nghề nghiệp của học sinh. Vụ trưởng Giáo dục đại học cho rằng thị trường lao động về lĩnh vực bán dẫn – vi mạch mới manh nha hình thành, chủ yếu ở dạng tiềm năng nên chưa thu hút được sinh viên như những ngành bùng nổ, cơ hội việc làm rõ rệt.
Ngoài ra, các trường cũng gặp thách thức lớn trong việc nâng cao chất lượng đào tạo đáp ứng yêu cầu khắt khe của các doanh nghiệp nước ngoài.
Với những thách thức và khó khăn như vậy nhưng Việt Nam đang được đánh giá có tiềm năng tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu, bảo đảm sự tiếp cận có kiểm soát đối với ngành công nghiệp vi mạch bán dẫn nếu có những cơ chế, chính sách phù hợp để thu hút đầu tư từ các quốc gia có ngành công nghiệp bán dẫn phát triển và nâng cao năng lực công nghệ trong nước.
Hiện nay, Việt Nam có khoảng 5.000 kỹ sư làm việc trong lĩnh vực thiết kế vi mạch, trong đó, nhân lực tập trung nhiều nhất tại Thành phố Hồ Chí Minh (85%), Hà Nội (8%) và Đà Nẵng (7%). Đóng gói vi mạch cũng là lĩnh vực Việt Nam có thế mạnh với sự hiện diện của nhà đầu tư chiến lược Intel tại Khu Công nghệ cao Thành phố Hồ Chí Minh.
Hệ sinh thái các doanh nghiệp nằm trong chuỗi cung ứng của nhà máy đóng gói Intel cũng từng bước được hình thành và củng cố.
Việc các công ty thiết kế vi mạch của Hàn Quốc đi theo Samsung vào Việt Nam cho thấy quy mô của ngành điện tử Việt Nam đã đủ lớn để kéo theo sự phát triển của ngành vi mạch bán dẫn, đầu tiên là trong các khâu thiết kế và đóng gói.
Các chuyên gia trong ngành nhận định Việt Nam là một lựa chọn thay thế đầy hứa hẹn cho các dự án sản xuất chip trong tương lai.
Việt Nam có nhiều thuận lợi để phát triển ngành sản xuất chip bán dẫn và xây dựng hệ sinh thái của ngành này, đó là có nhiều trường đại học, viện nghiên cứu cùng nguồn nhân lực trẻ năng động và sáng tạo, sẵn sàng tiếp cận và phát triển lĩnh vực chip bán dẫn khi được đầu tư và chuyển giao công nghệ từ các đối tác nước ngoài.
Đây là thời cơ lớn nhất từ trước đến nay của Việt Nam trong việc thu hút dòng vốn đầu tư nước ngoài cho sự phát triển của ngành công nghiệp bán dẫn.
Sự thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực thiết kế vi mạch và bán dẫn là một trong những thách thức đầu tiên mà Việt Nam sẽ phải đối mặt.Việt Nam mới chỉ có từ 5.000 đến 6.000 kỹ sư phần cứng được đào tạo cho lĩnh vực bán dẫn, thấp hơn rất nhiều so với nhu cầu dự kiến là cần 20 nghìn người trong 5 năm và 50.000 trong 10 năm tới.
Các trường Đại học ở Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao này. Tuy nhiên trong quá trình đào tạo về lĩnh vực Thiết kế vi mạch và bán dẫn, các trường Đại học ở Việt Nam gặp không ít những thách thức đặt ra.
Để có thể giải quyết bài toán nguồn nhân lực trong lĩnh vực vi mạch và bán dẫn trong thời gian tới, các cấp bộ ngành, các trường Đại học, viện nghiên cứu và Doanh nghiệp phải cùng thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp tích cực.
Trích: Báo cáo hội thảo cấp trường “Đào tạo và nghiên cứu trong lĩnh vực điện tử, bán dẫn và thiết kế vi mạch” – Tác giả: Phạm Duy Khánh